معرفی طرح و نقش گلدانی در فرش های ایرانی

طرح گلدانی یکی از طرح‌های قدیمی و ارزشمند ایرانی است که در قالیبافی از دوره صفویه مورد استفاده قرار می‌گرفته است. 

معرفی طرح گلدانی در فرش های ایرانی

نقشه فرشی که یک گلدان با شاخه‌های گل در مرکز آن قرار گرفته، طرح گلدانی نامیده می‌شود. بسیاری از قالی‌های بافته شده در ایران، در دوره صفویه این طرح را دارند که تعداد قابل توجهی از آنها منسوب به کرمان است. در این قالی‌ها گلدان به عنوان خاستگاه یک طرح پیچیده است و زمینه داخلی با گل‌ها، برگ‌ها و ساقه‌های متوالی پر شده است. ترکیب‌های مشابهی نیز در قالی‌های بافته شده در قرن نوزدهم و بیستم در ترکستان شرقی دیده می‌شود، که در آن قالی‌ها، درخت انار در یک گلدان قرار گرفته است. گلدان در قالیچه‌های جانمازی نیز جلوه خاصی یافته است و طرح هزار گل راج در هند مغولی تا نمونه‌های اخیر بافته شده در تبریز و کاشان را شامل می‌شود. گلدان ابعاد بزرگی دارد و در مرکز زمینه متمرکز شده و گاهی به شکل خمره و اغلب کوزه است. از گلدان، یک دسته گل خارج شده و گاهی به شکل خمره و اغلب کوزه است که گسترده می‌شود و از راس تا محراب را در بر می‌گیرد. در نتیجه یک ترکیب جهت دار ایجاد می‌شود که تنها از یک سمت قابل تشخیص است.

تاریخچه و ارزش طرح گلدانی

فرش‌های اصیل ایرانی در صنعت فرش دستباف بسیار باارزش‌ هستند. تکنیک ماهرانه بافت و طرح‌های پیچیده‌ی فرش‌های دستباف قدیمی ایرانی موجب شده که این آثار هنری نفیس خواستاران بی‌شماری در بازارهای جهانی داشته باشد. سنت و سابقه‌ی طولانی فرشبافی در فرهنگ ایران باعث شده که مجموعه‌داران مشتاق با تنوع بالایی از آثار ارزشمند و مسحورکننده مواجه شوند و دامنه انتخاب گسترده‌ای داشته باشند. در این بین یکی از طرح‌های قدیمی فرش دستباف، موسوم به نقشه‌ی گلدانی باارزش‌ترین و پرطرفدارترین طرح فرش دستباف در جهان به شمار می‌آید..

 معرفی طرح گلدانی در فرش های ایرانی

دلیل ارزشمند بودن فرش‌های طرح گلدانی برای کلکسیونرها

یکی از دلایل ارزشمند بودن فرش‌های طرح گلدانی قدمت آنها است. اکثر فرش‌های گلدانی در سده‌های شانزدهم و هفدهم میلادی بافته شده‌اند و بنابراین علاوه بر ارزش هنری، قدمت تاریخی نیز دارند. سنت فرشبافی در ایران قدمتی چندصدساله دارد و قالیبافان ایرانی سال‌ها قبل از رقبای خود، سبک‌های ظریفی را ابداع کردند. فرهنگ غرب از دیرباز، از سده‌ی شانزدهم علاقه‌ی وافری به وارد کردن فرش‌های دستباف ایران نشان می‌داد. یکی از رهاوردهای سفر جهانگرد ونیزی مارکوپولو به ایران، معرفی دریایی از کالاهای خاور نزدیک به اروپای غربی بود؛ در میان این تنوع بی‌نظیر، فرش ایرانی بیش از بقیه مایه‌ی تحسین و اعجاب مارکوپولو شده بود، چنانکه در سفرنامه‌اش نگاشته است: ” ایرانی‌ها زیباترین و نفیس‌ترین فرش‌ها را در سراسر جهان می‌بافند.”

فرش دستباف گلدانی ایران، علاوه بر ارزش تاریخی بسیار زیبا و مرغوب نیز هست. این فرش‌ها به دلیل استفاده از نقش گلدان در طرح فرش، گلدانی نامیده می‌شوند. البته این گلدان گاهی فرم انتزاعی به خود می‌گیرد و گاهی نیز اصلاً در طرح فرش ترسیم نمی‌شود.

بیشتر بخوانید:

    فرش مدرن چه فرشی است؟

   فرش کهنه نما (وینتیج) چیست؟

شناسایی طرح گلدانی در فرش‌های دستباف

فرش‌های گلدانی کرمان، علی‌رغم وجود نداشتن نقش گلدان در طرح فرش قابل شناسایی‌ هستند. فرش دستباف گلدانی کرمان از روی ساختار بافت پیچیده‌ی آن شناخته می‌شود. بسیاری از تاریخ‌نگاران هنری قالیبافان کرمانی سده‌ی هفدهم را تاثیرگذارترین قالیبافان و طراحان فرش در هنر فرشبافی ایران می‌دانند. بدون شک هنرمندان کرمانی زمینه را برای نسل‌های بعدی طراحان آماده کردند، اگرچه می‌توان گفت که هیچ یک از رقیبان نتوانستند از نظر تکنیک و هنر بافت بر استادان کرمانی‌ای پیشی بگیرند که مهارت‌شان قدمتی چندصدساله داشت. فرش گلدانی علاوه بر ساختار منسجم و متراکم، نه با یک تار که با دو تار بافته می‌شود، تار اول روی تار دوم قرار می‌گیرد تا بعضی نخ‌های بافته شده سفت و محکم و بعضی دیگر شل بایستد. این تکنیک بافت اثری مواج به فرش بافته شده می‌دهد که به نحو قابل توجهی محکم است و وجه تمایز فرش گلدانی از دیگر فرش‌ها به شمار می‌آید. مشخصه‌ی دیگر فرش‌های طرح گلدانی را باید در ترسیم خیال‌برانگیز جورچینی از طرح‌های گلدار پرپیچ و تاب جستجو کرد. موزون و شاداب بودن بسیاری از طرح‌های گلدانی اعجاب‌برانگیز است. فرش دستباف گلدانی مزین به گونه‌های گیاهی مختلف است، هرچند نقوش گل تاج‌نخلی یا شاه عباسی، شاخه‌های درهم تنیده‌ی پیچک، بوته و برگ‌های داسی شکل یا بته جقه از پرکاربردترین طرح‌ها در فرش گلدانی به شمار می‌آید. زیبایی روح‌بخش و اهمیت تاریخی این فرش‌های گلدانی کمیاب کرمانی گواه مهارت قالیبافانی است که این فرش‌ها را قرن‌ها قبل بافته‌اند.

بررسی طرح گلدانی

این فرش بزرگ با طرح سراسری که در قرن هفدهم با نقشه گلدانی در کرمان بافته شده است، نمونه‌ی بی‌نظیری از مهارت استادان قالیباف کرمانی است. برای تشخیص دادن زیبایی و اصالت این فرش لازم نیست که حتماً کارشناس فرش‌های عتیقه باشید، هرکسی که فرش را می‌بیند، متوجه می‌شود که این فرش یکی از زیباترین و اصیل‌ترین فرش‌هایی است که در ایران بافته شده و قدمتی دیرینه دارد. نقوش گیاهی به زیبایی هرچه تمام‌تر در نقشه‌ی این فرش بزرگ ترسیم شده و رنگ‌ها با دقت انتخاب شده است تا صحنه‌ای بدیع و هماهنگ در میان تار و پودهای این شاهکار جاودانه شود. بافندگان نخستین فرش‌های گلدانی، فرش را صرفاً برای پوشش کف نمی‌بافتند، بلکه با حس تشخیص و زیبایی‌شناسی بی‌نظیر نقشه‌های فرش را با موشکافی طراحی می‌کردند، ذوق و دقتی که با نگاه کردن به فرش به راحتی مشخص می‌شود. محبوبیت رو به افزایش و بهای باورنکردنی فرش‌های طرح گلدانی در بازار فرش نشان می‌دهد که مجموعه‌داران ارزش این فرش‌های نفیس را درک کرده‌اند. فرش دستباف گلدانی یک سرمایه‌ی ارزشمند و یک اثر هنری نفیس است.

ویژگی های طرح گلدانی در فرش ایران

1-اولین و مهمترین ویژگی این مدل قالی این است که طرح هایی به شکل گلدان در اندازه های مختلف در آن دیده می شود. برای همین است که به این نام خوانده می شود.

2-در برخی از انواع قالی ها با طرح گلدانی که گلدان پر از گل بافته شده که تمام فرش را در بر می گیرد و در واقع نقش اصلی فرش همان طرح گلدان بزرگ پر از گل است.

3-در برخی فرش ها که طرح گلدانی در آن بافته می شود به جای یک گلدان پر از گل چند گلدان کوچک به صورت متقارن در اطراف متن و یا پشت سر هم در سراسر متن بافته میشود.

4-نمونه های بسیار زیبا و مهمی از این طرح در موزه های کشورهای زیادی وجود دارد و برخی از آنها در موزه هامبورگ، نیویورک، پاریس، میلان، لندن و تهران به نمایش گذاشته شده است.

5-در این مدل قالی شاخه های اسلیمی و ترکه های گل دار و شکل های هندسی به صورت لوزی و یا مربع بافته شده و نحوه بافت و تقسیم آنها به شکلی است که زمینه و متن قالی به صورت توری و یا شبکه ای به چشم می آید. آن چیزی که به این قالی جلوه ای رویایی می دهد، وجود گلدان های پر از گل در این خانه ها یا شبکه ها است. یعنی فرشی می بینید که زمینه ای شبکه ای یا توری داشته و در داخل مربع ها و یا لوزی ها گلدان های پر از گل بافته شده است.

6-طرح گلدانی عموما یک طرفه بافته می شود به شکلی که وقتی فرش را برعکس کنید، طرح ها وارونه دیده می شوند.

7-در برخی از فرش هایی که با این طرح بافته می شود، تصاویری از حیوانات وحشی و یا شکارچیان سوار بر اسب هم دیده می شود که نمونه هایی متفاوت از این فرش است.

8-این مدل قالی را اگر به چهار قسمت تقسیم کنیم نگاره های هر قسمت شبیه هم نیستند در حالی که در طرح های دیگر اینطور نیست.

9-طرح گلدانی به زمان شاه عباسی بر می گردد.

گره های فرعی طرح گلدانی

طرح گلدانی گره های فرعی مختلفی دارد که شامل: گلدانی، ختائی، گلدانی دو طرفه، گلدانی محرابی و سراسری، گلدانی گل و بلبل و یا ظل السلطان، حاج خاتمی و تکراری، گلدانی لچک ترنج و یکطرفه هستند.